Niewydolność serca – objawy, przyczyny i metody leczenia

Niewydolność serca to schorzenie, w którym serce nie jest w stanie pompować krwi w ilości wystarczającej do prawidłowego zaopatrzenia organizmu w tlen. Objawia się m.in. dusznością, szybkim męczeniem się, obrzękami kończyn dolnych czy napadową dusznością nocną. Poznaj możliwe przyczyny niewydolności serca i dostępne metody leczenia, a jeśli zauważasz u siebie niepokojące objawy, nie zwlekaj z konsultacją lekarską.

Co to jest niewydolność serca?

Niewydolność serca to stan, w którym serce nie jest w stanie pompować krwi w ilości wystarczającej do zaspokojenia potrzeb organizmu. W efekcie poszczególne narządy otrzymują zbyt mało tlenu, co zaburza ich prawidłowe funkcjonowanie, lub też dochodzi do zalegania nadmiaru krwi w różnych częściach ciała. Prowadzi to do charakterystycznych objawów i dolegliwości.

Wyróżnia się kilka postaci niewydolności serca:

• ostra niewydolność serca – objawy pojawiają się nagle i szybko się nasilają,
• przewlekła niewydolność serca – utrzymuje się co najmniej miesiąc; może mieć przebieg stabilny, pogarszający się lub zdekompensowany (niewyrównany),
• zastoinowa niewydolność serca – występuje w postaci ostrej lub przewlekłej i wiąże się z przewodnieniem organizmu. Objawy są wynikiem zastoju krwi w narządach, np. duszności (zastój w płucach), obrzęków kończyn dolnych, poszerzenia żył szyjnych czy powiększenia wątroby.

Lekarze klasyfikują niewydolność serca również na podstawie badania echokardiograficznego. Wyróżnia się:

Skopiuj kod: 6GJ8WBAQ

• niewydolność serca ze zmniejszoną frakcją wyrzutową (skurczowa),
• niewydolność serca z umiarkowanie zmniejszoną frakcją wyrzutową,
• niewydolność serca z zachowaną frakcją wyrzutową (rozkurczowa).

W zależności od tego, która część serca jest niewydolna, mówi się o:

• lewokomorowej niewydolności serca – dotyczy lewej komory, odpowiadającej za krążenie systemowe,
• prawokomorowej niewydolności serca – obejmuje prawą komorę, odpowiadającą za krążenie płucne,
• obukomorowej niewydolności serca – obejmuje obie komory serca.

Przyczyny niewydolności serca

Niewydolność serca może być następstwem wielu różnych schorzeń – zarówno tych bezpośrednio związanych z układem sercowo-naczyniowym, jak i chorób ogólnoustrojowych.

Najczęstszą przyczyną niewydolności serca jest choroba niedokrwienna serca, a zwłaszcza przebyte zawały mięśnia sercowego. Drugim istotnym czynnikiem jest nadmierne obciążenie serca, które może wynikać z:

• nieprawidłowo leczonego lub źle kontrolowanego nadciśnienia tętniczego,
• wad zastawkowych (np. zwężenie zastawki aortalnej, niedomykalność zastawki dwudzielnej, trójdzielnej lub aortalnej),
• kardiomiopatii, zwłaszcza przerostowej.

Do niewydolności serca mogą prowadzić także zapalenia mięśnia sercowego oraz zaciskające zapalenie osierdzia. W niektórych przypadkach do uszkodzenia serca dochodzi w wyniku działań medycznych – np. stosowania określonych leków lub radioterapii w leczeniu guzów śródpiersia.

Niewydolność serca może być również konsekwencją chorób, które nie dotyczą bezpośrednio układu krążenia. Należą do nich między innymi:

• przewlekłe choroby płuc (takie jak astma czy przewlekła obturacyjna choroba płuc),
• ciężka niedokrwistość,
• marskość wątroby,
• nadczynność tarczycy,
• cukrzyca.

W każdym przypadku niewydolność serca rozwija się na skutek przewlekłego przeciążenia lub uszkodzenia mięśnia sercowego, prowadząc do jego stopniowego osłabienia.

Objawy niewydolności serca

Objawy niewydolności serca mogą rozwijać się stopniowo i przez długi czas pozostawać niezauważone, jak w przypadku postaci przewlekłej. W ostrej niewydolności pojawiają się nagle i szybko narastają. Należy pamiętać, że na wczesnym etapie choroby oraz u osób przyjmujących leki moczopędne, objawy mogą być słabo wyrażone lub nieobecne.

Typowe objawy zgłaszane przez pacjentów to:

• duszność – to najczęstszy i najbardziej charakterystyczny objaw niewydolności serca. Początkowo występuje podczas wysiłku, z czasem pojawia się przy codziennej aktywności, a w zaawansowanych przypadkach również w spoczynku;
• zmęczenie i znużenie – związane z niedostatecznym dotlenieniem mięśni, skutkuje ograniczoną tolerancją wysiłku, niezależnie od kondycji fizycznej;
• orthopnoë – duszność pojawiająca się po położeniu się, ustępująca po przejściu do pozycji siedzącej lub stojącej. Może zmuszać chorego do spania w pozycji siedzącej;
• napadowa duszność nocna – ciężka duszność budząca pacjenta po kilku godzinach snu, ustępująca dopiero po dłuższym czasie spędzonym w pozycji siedzącej;
• obrzęki w okolicach kostek – wskazują na zatrzymanie płynów w organizmie.

Objawy mniej specyficzne to:

• kaszel nocny – zwykle suchy, może towarzyszyć mu różowo podbarwiona plwocina w przypadku zaostrzenia choroby;
• świszczący oddech – może być mylony z objawami ze strony układu oddechowego;
• bendopnea – duszność pojawiająca się w ciągu kilkudziesięciu sekund od pochylenia się, np. przy wiązaniu butów;
• zawroty głowy, omdlenia, kołatania serca – związane z niedostatecznym przepływem krwi do mózgu i zaburzeniami rytmu serca;
• splątanie – szczególnie u osób starszych, może być pierwszym objawem pogarszającego się stanu;
• objawy ze strony układu pokarmowego – uczucie pełności, utrata apetytu;
• objawy psychiczne – obniżony nastrój, depresja.

Diagnostyka niewydolności serca

W przypadku wystąpienia objawów mogących świadczyć o niewydolności serca należy zgłosić się do lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. Specjalista oceni sytuację i zdecyduje, czy konieczne jest rozpoczęcie dalszej diagnostyki. Jeżeli objawy pojawiają się nagle lub gwałtownie się nasilają u osoby już leczonej z powodu niewydolności serca, trzeba niezwłocznie wezwać pogotowie ratunkowe – taki stan może stanowić zagrożenie życia.

Pierwszym etapem diagnostyki jest zebranie wywiadu medycznego. Lekarz zwraca uwagę na obecność chorób, które mogą sprzyjać rozwojowi niewydolności serca, w tym choroby wieńcowej i nadciśnienia tętniczego. Następnie przeprowadza badanie fizykalne, poszukując cech charakterystycznych dla tego schorzenia. Na tym etapie wykonuje się również podstawowe badania, takie jak elektrokardiogram (EKG) oraz pomiar ciśnienia tętniczego.

Jeśli nie stwierdza się żadnych nieprawidłowości, niewydolność serca jest mało prawdopodobna i należy rozważyć inne przyczyny zgłaszanych dolegliwości.

W przypadku wystąpienia nieprawidłowości w badaniach wstępnych, diagnostykę należy poszerzyć o badanie echokardiograficzne. Alternatywą lub uzupełnieniem może być oznaczenie stężenia peptydów natriuretycznych we krwi. Ich niskie wartości wskazują, że wystąpienie niewydolności serca jest mało prawdopodobne i zazwyczaj nie wymagają dalszej diagnostyki w tym kierunku. Podwyższone stężenie tych markerów nie przesądza o rozpoznaniu, ale wymaga potwierdzenia w badaniu echokardiograficznym.

Jeśli pojawiają się wątpliwości diagnostyczne lub podejrzewa się rzadziej występujące przyczyny niewydolności serca, lekarz może zlecić badania dodatkowe. Należą do nich m.in.:

• angiografia naczyń wieńcowych (koronarografia),
• scyntygrafia serca,
• tomografia komputerowa (TK),
• rezonans magnetyczny (MRI),
• próba wysiłkowa,
• cewnikowanie prawego serca z oceną parametrów hemodynamicznych,
• biopsja mięśnia sercowego.

Dobór metod zależy od obrazu klinicznego oraz wyników wcześniej wykonanych badań.

Leczenie niewydolności serca

Terapia przewlekłej niewydolności serca ma charakter kompleksowy. Jej głównym celem jest zmniejszenie ryzyka zgonu, ograniczenie nasilenia objawów oraz poprawa codziennego funkcjonowania pacjenta.

Leczenie przyczynowe

W pierwszej kolejności podejmuje się działania ukierunkowane na wyeliminowanie przyczyn niewydolności serca. W zależności od sytuacji klinicznej może to obejmować:

• operacyjne leczenie wad anatomicznych lub zastawkowych serca,
• usuwanie ognisk odpowiedzialnych za zaburzenia rytmu serca,
• zabiegi rewaskularyzacyjne, czyli techniki przywracające prawidłowe ukrwienie mięśnia sercowego w przebiegu choroby wieńcowej.

Postępowanie niefarmakologiczne

Zmiana stylu życia odgrywa istotną rolę w leczeniu niewydolności serca. Skuteczność terapii farmakologicznej jest ograniczona, jeśli pacjent nie stosuje się do zaleceń dotyczących codziennego funkcjonowania.

Do najważniejszych elementów postępowania niefarmakologicznego należą:

• ograniczenie spożycia sodu i płynów – zaleca się redukcję soli do 2-3 g dziennie oraz ograniczenie ilości wypijanych płynów do 1,5-2 litrów na dobę;
• regularna aktywność fizyczna – codzienny, umiarkowany wysiłek poprawia wydolność organizmu, zwiększa tolerancję wysiłku i zmniejsza uczucie duszności;
• ograniczenie spożycia alkoholu – w przypadku podejrzenia kardiomiopatii alkoholowej konieczna jest całkowita abstynencja;
• zaprzestanie palenia tytoniu – rezygnacja z nikotyny jest jednym z podstawowych elementów profilaktyki dalszego uszkodzenia serca;
• unikanie określonych leków – w miarę możliwości należy zrezygnować ze stosowania niektórych preparatów, takich jak niesteroidowe leki przeciwzapalne (np. ibuprofen, ketoprofen), glikokortykosteroidy, leki antyarytmiczne klasy I, sole litu czy trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne;
• szczepienia ochronne – zalecane są coroczne szczepienia przeciw grypie oraz szczepienie przeciwko pneumokokom;
• unikanie niekorzystnych warunków klimatycznych – należy wystrzegać się podróży do miejsc położonych powyżej 1500 m n.p.m. oraz regionów o wysokiej temperaturze i wilgotności. W przypadku długich podróży preferowanym środkiem transportu jest samolot;
• kontrola masy ciała – szybki przyrost masy ciała może świadczyć o zatrzymaniu płynów w organizmie. Regularne ważenie pozwala na szybsze wychwycenie takich zmian.

Istotne jest, aby pacjent i jego bliscy rozumieli zasady terapii. W proces ten powinna być zaangażowana cała grupa opiekująca się chorym – lekarz, pielęgniarka, specjalista rehabilitacji kardiologicznej oraz psycholog. Przestrzeganie zaleceń umożliwia stabilizację stanu zdrowia i poprawę jakości życia.

Leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia niewydolności serca ma na celu modyfikowanie szkodliwej aktywacji układów neurohormonalnych. Aby skutecznie ją ograniczyć, konieczne jest stosowanie kilku leków jednocześnie – tak dobranych, by ich działanie się uzupełniało. Badania potwierdzają, że leczenie skojarzone zmniejsza ryzyko zgonu, liczbę hospitalizacji oraz nasilenie objawów.

Podstawę leczenia stanowią trzy grupy leków, które zaleca się większości pacjentów z niewydolnością serca:

• inhibitory konwertazy angiotensyny (ACEI),
• β-blokery,
• antagoniści aldosteronu (blokery receptora aldosteronowego).

W przypadku objawów przewodnienia, takich jak obrzęki kończyn dolnych, zastój w krążeniu płucnym czy podwyższone ciśnienie w żyłach szyjnych, włącza się dodatkowo leki moczopędne (diuretyki).

Dobór terapii zależy od przebiegu choroby, stopnia jej zaawansowania oraz indywidualnych wskazań.

Zabiegi inwazyjne w leczeniu niewydolności serca

U części pacjentów z niewydolnością serca, mimo leczenia farmakologicznego i stosowania zaleceń niefarmakologicznych, konieczne jest wdrożenie terapii inwazyjnej. Dobór metody zależy od rodzaju zaburzeń oraz stopnia zaawansowania choroby.

• Terapia resynchronizacyjna (CRT) – polega na wszczepieniu specjalnych elektrod do serca, które za pomocą impulsów elektrycznych koordynują pracę komór. Dzięki temu możliwe jest poprawienie ich funkcji, zmniejszenie nasilenia objawów, poprawa jakości życia oraz ograniczenie liczby hospitalizacji i ryzyka zgonu.
• Kardiowerter-defibrylator (ICD) – to urządzenie, które wykrywa groźne zaburzenia rytmu serca i automatycznie przywraca jego prawidłowe bicie. Stosuje się je u pacjentów zagrożonych nagłym zatrzymaniem krążenia.
• Przeszczepienie serca – w skrajnych przypadkach, gdy inne metody leczenia zawodzą, jedynym rozwiązaniem może być transplantacja serca od dawcy. Zabieg ten przeprowadza się u osób w ogólnie dobrym stanie ogólnym, u których przewidywana długość życia po przeszczepie jest wysoka, a ryzyko powikłań operacyjnych – niskie.

Niewydolność serca wymaga precyzyjnej diagnostyki i kompleksowego leczenia – zarówno farmakologicznego, jak i niefarmakologicznego. Kluczowe znaczenie ma współpraca pacjenta z zespołem medycznym, regularne monitorowanie stanu zdrowia oraz przestrzeganie zaleceń dotyczących stylu życia, a w zaawansowanych przypadkach możliwe jest także zastosowanie metod inwazyjnych. Odpowiednio dobrane postępowanie pozwala kontrolować objawy, odczuwalnie poprawiając komfort życia.

 Chcesz wiedzieć więcej na temat chorób serca i interesujesz się zdrowiem? Sprawdź nasze artykuły:

• Covid-19 a serce
• Arytmia serca objawy
• Objawy kołatania serca